Kris Piessens: gevolgen van droogte voor de bodem

13 mei 2020 door Meike van de Beek

Kris Piessens

Kris Piessens is Geoloog bij het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen. Kris Piessens houdt zich in zijn onderzoek vooral bezig met de diepe ondergrond en klimaatverandering in combinatie met de bodem. Bij klimaatverandering gaat het vooral over mitigatie van zaken die gelinkt zijn aan de ondergrond. Voor geologische projecten werken het instituut bijna altijd binnen Europees verband of binnen België om samen te werken met de regio’s.  Wij stelden Kris een aantal vragen over het effect van droogte op de bodem. Deze eerste keer gaat het over gevolgen van droogte voor de bodem en manieren om de bodem te verzorgen.  

Intro

We hebben het over droogte of watertekort en er zijn drie zaken die we daarbij moeten onderscheiden:

1. Weinig neerslag, dus een droog klimaat.
2. Een droge bodem is de toplaag waarin de beplanting hun wortels hebben. Deze laag is op het moment aan het uitdrogen.
3. Een grondwater tekort. Dat betekent dat het reservoir wat dieper in de ondergrond zit niet voldoende aangevuld is

Die drie zaken lijken heel erg met elkaar samen te hangen, maar ze worden alle drie wel heel specifiek gestuurd door extra facetten. Weinig regenval wil niet altijd automatisch zeggen dat je een droge bodem hebt.

Wat zijn de gevolgen van een steeds drogere toplaag van de grond?

Een drogere bodem heeft gevolgen voor de vegetatie en ook voor de landbouw. Een ander gevolg is erosie. Het afspoelen van de bodem komt in gevaar. Een ander gevolg dat misschien niet meteen voor de hand ligt, maar tegenwoordig wel regelmatig in de zomer in het nieuws komt, is dat een drogere bodem ook gaat zorgen voor hogere temperaturen. Dezelfde warme dag met evenveel zonneschijn gaat op het moment dat de bodem is uitgedroogd op een veel hogere temperatuur uitkomen, dan bij een vochtige bodem. Dat heeft te maken met verdamping en met de vegetatie die niet aan transpiratie doet. Het gaat dan specifiek over de vochtigheidsgraad van de bodem.

Wat voor gevolgen heeft een steeds drogere bodem op de samenstelling van de grond/mineralen?

Een droge bodem raakt heel vaak verarmd. Eerst aan zijn organische componenten en vervolgens spoelt de bodem weg. Dat betekent dat je de bodem 100% kwijt bent. Organische stof is heel erg belangrijk om andere elementen vast te houden. Als de organische stoffen weg zijn, dan raakt de bodem in zijn geheel verarmd. De bodem zal dan ook niet zo doorlatend meer zijn. Een goede bodem heeft meestal veel organisch materiaal, waardoor deze veel poreuzer is. Deze neemt vocht op, maar laat het ook makkelijker door. Terwijl een verarmde bodem heel snel gaat dicht slaan waardoor er veel sneller oppervlakte afspoeling plaatsvindt. Je krijgt zo een versterkend effect vanaf het moment dat de bodem achteruit begint te gaan, dan blijft hij achteruit gaan.

Drinkwater en de manier waarop we dat gebruiken heeft een ander effect of de bodem. Als we drinkwater oppompen, ook van diepere lagen, dan ga je dat effectief zien in het zakken van het oppervlakte. Dat is een van de zaken die we met de geologische dienst ook opvolgen. Je kan bijvoorbeeld een kaart maken van België, waarbij je bierbrouwerijen in kaart brengt. Deze brouwerijen hebben allemaal hun eigen put. In deze regio’s kijk je dan naar de verlaging van het oppervlakte. Dat gaat over centimeters, maar je ziet wel degelijk een effect. Het heeft zelfs een aantal mechanische aspecten. Dat soort technieken laten wel toe om op een hele directe aantoonbare manier te kijken of die brouwerijen, of andere productiecentra, op een duurzame en stabiele manier grondwater oppompen. Zo is een satellietbeeld vaak erg nuttig in discussies tussen uitbater en overheid.

Wat voor verschillende effecten hebben droogtes op de verschillende bodemsoorten?

Er zijn een hele reeks bodemtypes. Daar heb je een wetenschappelijke classificatie van. Een bodemtype wordt deels bepaald door je klimaat, maar ook door wat effectief de ondergrond zit en door de activiteiten die worden uitgevoerd. Voordat je een bodemtype ontwikkelt gaan er decennia overheen. Het is dus niet zo dat we nu al onmiddelijk een verschuiving zouden zien in een bodemtype of soort bodem die ergens verschijnt. Het enige wat we nu zien is dat de bodem nu wel veel makkelijker afgespoeld wordt en erosie gevoeliger wordt. Als je bodem verdwijnt, dan zit je aan een verarmde bodem. Dat is een heel rechtstreeks effect.

Anderzijds ga je wel zien dat bepaalde streken veel droogte gevoeliger zijn. Bijvoorbeeld een streek met een zandigere ondergrond gaat veel droogte gevoeliger zijn. Zand kan heel erg weinig vocht vasthouden in vergelijking met klei bijvoorbeeld. Denk bijvoorbeeld aan het zanderige stuk van de Kempen waar regenwater infiltreert. Je hebt daar nog wel voorraden zitten, maar uiteindelijk blijft je toplaag over het algemeen heel droog. Dat is ook één van de redenen dat de Kempen op je landkaart altijd 1 of 2 graden hoger qua temperatuur gaat pieken dan andere delen van België. Dat zijn effecten die je wel kan zien.

Wat moet er gedaan worden om de droogte van de grond aan te pakken?

Ik denk dat het hier belangrijk is om zowel bodem als ondergrond te gaan bekijken. Voor de bodem zelf zijn er drie zaken die heel erg belangrijk zijn. Je moet de grond of de bodem verzorgen, je moet zorgen dat deze begroeid blijft en je moet zorgen dat hij blijft liggen.

1. Verzorging betekent bijvoorbeeld dat je het humus gehalte of organisch gehalte op peil moet houden.
2. Begroeien betekent gewoon dat je ervoor zorgt dat er begroeing op jouw land staat.
3. België heeft een redelijk goed beleid naar erosie toe. Een bodem die kaal ligt, zoals dat vroeger werd genoemd, zie je tegenwoordig niet meer. Velden worden voor de winter niet meer kaal en zaaiklaargemaakt voor de lente. Een ander voordeel van begroeing is dat je automatisch ook weer organisch materiaal terug brengt in je grond. Een begroeid veld buffert de temperatuur ook veel beter, dan een kaal veld. Zowel in de winter als de zomer.

Wanneer je dan dieper gaat kijken kom je bij de grondwaterstand. De grond is eigenlijk een enorme buffer voor je regenwater. Dit is deel van een hele cyclus. Het start bij de zee, het water verdampt, dat worden wolken, wolken komen over het land, regen wordt daar los gelaten en dan stroomt een deel af. Wat je wilt is dat zoveel mogelijk water gevangen blijft in de bodem en zeker in de ondergrond. Ofwel wordt het onmiddellijk opgenomen in de bodem voor de planten of blijft het beschikbaar voor ons of voor industrie. Grondwater zorgt er ook voor dat rivieren bijvoorbeeld blijven stromen, ook wanneer het droog is. De meeste rivieren blijven water hebben, omdat het water dat in de ondergrond zit via een hele cyclus terug naar de oppervlakte komt. Wat we nu zien, zeker met het aantal droge zomers die we hebben gehad, is dat de grondwatervoorraden serieus beginnen te slinken. Als je kijkt naar wat wereldwijd de belangrijkste grondstof is, is dat grondwater. Dat is iets wat je echt niet mag onderschatten. Zelfs voor een nat landje zoals België betekent het dat we nu in een situatie zijn gekomen dat drinkwatermaatschappijen met scenario’s op de proppen moeten komen om te zorgen dat we niet tijdelijk zonder drinkwater komen te zitten.

Momenteel is het binnen België nog een seizoensgebonden problematiek. Tijdens de zomers trekt een deel van België naar de kust. In de kust is een beperkte grondwaterhoeveelheid aanwezig, dus dat moet aangevoerd worden of ergens opgeslagen worden en momenteel zijn de voorraden daar veel te klein. Drinkwatermaatschappijen zijn eigenlijk een heel jaar bezig om te zorgen dat er in de zomer voldoende drinkwater aan de kust is. Dat gebeurt via veel verschillende manieren, maar dat toont wel aan dat wij ook die klimaatdruk beginnen te voelen. En op het moment dat België dat begint te voelen is er inderdaad wel iets aan de hand.

Droogte in Europa

Kris Piessens

Lees nu

Blog droogte

Oplossingen voor droogte

Lees nu

Kris Piessens: droogte en leefbaarheid

Bij leefbaarheid denk ik vooral aan onszelf. De bodem heeft tegenwoordig ook een culturele waarde. Het feit dat je mooie bodems hebt en mooie natuur is belangrijk voor de mens.

Lees meer

Kris Piessens: droogte, regenval en water

Extremere regenbuien, maar de grond is droger. Kris vertelt over droogte in combinatie met regenval en oppervlaktewater.

Lees meer

Kris Piessens: droogte in Europa

België en Nederland hebben in de zomer al wel eens last gehad van droogte. Hoe zit dat met andere landen in Europa?

Lees meer

Meike van de Beek

Ik ben marketeer bij DYKA. Binnen mijn functie vind ik het leuk om mij te verdiepen in thema’s rondom klimaatverandering. Onze klanten in verschillende landen informeren over de gevolgen van klimaatverandering en tegelijkertijd meedenken in oplossingen is iedere dag een leuke uitdaging.